Faz, faz kayması ve faz kaymalarının hesaplanması ile ilgili olarak Ses Kayıt ve Müzik Teknolojileri adlı kitabımda detaylı bilgiler vermiştim. Bu yazımda ilk önce faz ile ilgili çok kısa bir özet geçeyim, sonra da faz kaymasının ya da faz çakışmasının nasıl duyulduğunu bir örnekle size aktarmaya çalışayım.

Faz (İngilizce terimi ile ‘phase’), sinyal veya ses dalgalarının çevrimlerinin referans alınan zamana göre ilişkisidir. Faz derece (°) cinsinden ifade edilir. Bir çevrim 360 derecedir.

Örnek olarak iki sinüs dalgasını ele alalım. Bu iki sinüs dalgasının İngilizcede ‘peak amplitude’ adı verilen genlik tepe noktaları zaman içinde aynı yerde ise bu iki dalga aynı fazdadır. Diğer bir deyişle, bu iki dalga arasında faz farkı ya da faz kayması yoktur. İki sinüs dalgasının genlik tepe noktaları zaman içinde farklı yerlerde ise bu iki dalganın arasında faz kayması vardır.

Örnek olarak, iki sinüs dalgası arasında 90° faz farkı olduğunda birinci sinüs dalgası sıfır noktasındayken (0° veya 180°), ikinci sinüs dalgası artı veya eksi ‘peak’ noktasındadır (90° veya 270°).

Aralarında 90° faz farkı bulunan iki sinüs dalgası

Yukarıdaki şekildeki faz kayması çok açık ve basit bir şekilde görülüyor. Bu örneği işin temelini basitçe anlatmak adına verdim. Gerçek hayatta sinüs dalgaları ile çalışmıyoruz. Enstrümanların ürettiği seslerde ve insan seslerinde aynı anda birçok frekans bulunuyor.

Faz Kaymasının / Çakışmasının Sebepleri

Faz farklılıkları ses kaynağından çıkan ses dalgalarının iki farklı alıcıya farklı zamanlarda ulaşmasından ileri gelir. İşin içine mekan içinde sert yüzeylerden yansıyan ses dalgaları da girince bu durum iyice karmaşık bir hal alır.

Faz farklılıkları karşımıza en çok birden fazla mikrofon ile kayıt yaparken çıkar.

Örnek olarak iki mikrofon ile kayıt yaptığımızı düşünelim. Birinci mikrofonun ses kaynağından 1 metre, ikinci mikrofonun ise ses kaynağından 2 metre uzaklıkta olduğunu varsayalım. Kaynaktan çıkan ses dalgaları ilk önce birinci mikrofona, yaklaşık 3 milisaniye sonra da ikinci mikrofona ulaşacak, bu da faz kaymasına yol açacaktır.

Stereo x Mono

Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta var: Bu iki mikrofon mikste tam sol ve tam sağa yatırılırsa faz problemi ortaya çıkmaz. Faz kayması için bu iki mikrofonun çıkışlarını üst üste gelmesi gerekir. Bunun için de ya bu iki mikrofonun orta noktaya pan’lanması ya da kaydın monoya çevrilmesi veya mono dinlenmesi gerekir.

Faz Kayması / Çakışması Nasıl Duyulur?

Aşağıdaki ekran görüntüsünde iki sinyal var. Alttaki ve üstteki sinyaller aslında aynı sinyal. Sarı çizgiye baktığımızda her iki sinyalin de aynı zamanda başladığını görüyoruz. Bu iki sinyal arasında faz farkı ya da faz çalışması yok.

Ekran Görüntüsü 1

Aşağıdaki ikinci ekran görüntüsünde yine aynı sinyaller var ancak sarı çizgiye dikkat baktığımızda alttaki sinyalin biraz daha geç başladığını görüyoruz. Bu iki sinyal arasında faz farkı veya faz kayması var.

Ekran Görüntüsü 2

Bu kayma mono dinleme yaparken (ya da bu iki sinyali orta noktaya pan’ladığımızda) çakışmalara neden oluyor. Bazı frekanslar birbirlerini yok ediyor, bazıları ise güçlendiriyor.

Faz çakışmasını kelimelerle tarif etmesi biraz zor. Ses “inceliyor”, “dalgalanıyor”, “bulanık oluyor”, güçsüzleşiyor” gibi çeşitli şekillerde ifade ediliyor.

Önemli olan faz kayması ve çakışması olduğunda bunu duyup, tanıyabilmek.

Aşağıda Bilkent Üniversitesi’nde verdiğim COMD-527 Creative Sound Design and Synthesis dersinin ilk haftasında temel bilgilerin üzerinden geçerken kullanmak için hazırladığım bir ses dosyası var. Bilkent’te dersler İngilizce olduğu için ses dosyasının dili de İngilizce. Bu ses dosyasını bu yazı için video haline getirdim.

  • “This is in phase”: Yukarıdaki birinci ekran görüntüsü (faz kayması / çalışması yok).
  • “This is out of phase”: Yukarıdaki ikinci ekran görüntüsü (faz kayması / çakışması var).

Bu örnekte, sizin de duyduğunuz gibi, faz çakışması olan bölünde ses bulanık ve dalgalanıyormuş gibi duyuluyor.

Birden fazla mikrofon ile kayıt yaparken her zaman mono uyumluluğunu kontrol etmekte her zaman büyük fayda vardır. Konu ile ilgil olarak “Mono Uyumluluğunu Nasıl Kontrol Ederiz?” ve “Korelasyon Göstergesi Nedir ve Üzerindeki Değerler Ne İfade Etmektedir?” başlıklı yazılarımı okumanızı tavsiye ederim.

Teknik terimler için müzik teknolojisi, müzik prodüksiyonu ve ses kayıt terimleri sözlüğüne göz atabilirsiniz.

Benzer paylaşımlar için beni Facebook ve Twitter‘da takip edebilir, haberler için mesaj listeme üye olabilirsiniz. Teşekkürler.

Başlık fotoğrafı: Image by Mary Theresa McLean | Pixabay

© 2019 Ufuk Önen. Her hakkı saklıdır. İzinsiz kullanılamaz.

Bu yazıda: faz çakışması, faz kayması, faz kaybı, faz farkı