Stereo çıkışa gönderdiğimiz bir mono sinyali sol veya sağ kanala yatırırken (stereo panorama içinde bir noktaya yerleştirirken) aslında yaptığımız iş o sinyalin sol ve sağ kanaldaki seviyelerini ayarlamaktır. Kulağa oldukça basite gelen bu işlem prensip olarak o kadar da basit değil çünkü bunu yapmanın farklı yöntemleri var. Bu yöntemler İngilizce’de “pan laws” olarak adlandırılmaktadır. Her ne kadar “pan” Türkçe bir kelime olmasa da, “pan laws” terimini Türkçe terminolojiye “pan kanunları” ya da “pan kuralları” olarak aktarabiliriz. Pan kuralları analog mikser döneminde ortaya çıkmıştır.

 

Pan ve Lineer Ayarlanan Seviyeler

Bir mono sinyalin stereo panorama içindeki pozisyonunu değiştirirken, örnek olarak sinyali sol kanala yatırırken, sinyalin sağ kanaldaki seviyesi lineer olarak azalır. Sinyali sol kanala tam olarak yatırdığınızda sağ kanaldan hiç ses gelmez. Diğer yandan, eğer sinyali stereo panorama içinde orta noktaya (center pozisyonuna) konumlandırırsanız, sinyal hem sol hem de sağ kanaldan eşit seviyede gelir. Ancak bu durumda birbirleri ile aynı ve aralarında faz farklı olmayan iki sinyal üstü üste gelmiş olacağından, birleşim sonucunda ortaya çıkan toplam seviyede bir artış olur. Diğer bir deyişle sinyali orta noktaya konumlandırdığınızda sinyal daha yüksek duyulur.

 

Sabit Güç (Constant Power) Prensibi

Yukarıda açıkladığım bu durumu telafi etmek için lineer yerine logaritmik skala kullanan pan kuralları geliştirilmiştir. Temel olarak iki pan kuralı bulunmaktadır: -3 dB ve -6 dB.

-3 dB Pan Kuralı

-3 dB pan kuralına göre çalışan mikserlerde sinyal orta noktaya konumlandırıldığında sinyalin seviyesi 3 dB azaltılır. Böylelikle sinyal stereo panorama içinde hangi noktada olursa olsun eşit seviyede duyulur. Aktif pan kontrol sistemine sahip bazı mikserlerde ise sinyal orta konumdayken 3 dB azaltılmak yerine sinyal sağ veya sol taraf ayatırıldığında 3 dB yükseltilir. Çalışma prensibi farklı olsa da duyum olarak her ikisi de benzerdir.

-3 dB kuralı stereo dinleme sistemleri temel alınarak geliştirilmiştir. Akustik açıdan problemsiz bir mekanda olduğumuzu varsayalım. Stereo monitörlerin karşısına geçelim ve oturma konumumuzu her iki hoparlöre de eşit uzaklıkta olacak şekilde ayarlayalım. Mono sinyali stereo panorama içinde center konumuna ayarladığımızda sinyal hem sol hem de sağ hoparlörden eşit seviyede gelir. İki sinyalin akustik olarak birleşimi ses şiddetinin 3 dB artmasına yol açar. -3 dB pan kuralı sayesinde sinyal stereo panorama içinde nereye olursa olsun eşit seviyede duyabiliriz.

-6 dB Pan Kuralı

Stereo kayıt eğer sonradan monoya çevrilecekse (ya da mono olarak dinlenecekse) -3 dB kuralı yeterli olmayacaktır. Sinyallerin akustik birleşimi 3 dB artışa sebep olurken elektriksel birleşiminde bu artış 6 dB’dir. Bu sebepten dolayı -3 dB pan kuralının yanı sıra bir de -6 dB pan kuralı geliştirilmiştir. Bugün ağırlıklı olarak stereo sistemler yaygın olsa da bazı radyo ve televizyonların, bunların yanı sıra bazı telefon ve tabletlerin hoparlör sistemlerinin mono olduğunu unutmamak gerekir. Diğer yandan bar, kulüp ve benzer mekanlarda birçok sistem mono olarak çalışmaktadır.

-4.5 dB Pan Kuralı

Bazı mikserlerde -3 dB ve -6 dB pan kurallarının arasını yakalamak ve küçük değişikliklerle her iki tarafa hizmet etmek için -4.5 dB pan kuralı kullanılır. Bu kurala göre çalışan mikserlerde sinyal orta noktaya konumlandırıldığında sinyalin seviyesi 4.5 dB azaltılır.

 

DAW ve Pan Kuralları

Birçok DAW (Digital Audio Workstation) farklı pan kuralları ile çalışmamıza imkan tanır.

Pro Tools (Avid) içinde Session Setup penceresinde ‘pan depth’ adı altında dört farklı seçenek sunulmaktadır: -3 dB, -4.5 dB, -6 dB ve standartların dışında olan, benim sadece Pro Tools’ta karşılaştığım -2.5 dB. Pro Tools 8.0 ve öncesinde varsayılan pan kuralı olarak -2.5 dB kullanılıyordu. Pro Tools 8.1 ve sonrasında varsayılan pan kuralı -3 dB’dir

Logic (Apple) içinde General Audio Settings penceresinde ‘pan law’ adı altında üç farklı seçenek sunulmaktadır: 0 dB (constant power devre dışı), -3 dB ve -3 dB compensated. Aktif pan kontrol prensibi ile çalışan -3 dB compensated seçeneğinde sinyal tam sol veya tam sağ konumunda 3 dB yükseltilir.

Cubase (Steinberg) içinde Project Setup penceresinde ‘stereo pan law’ altında beş seçenek sunulmaktadır: 0 dB (constant power devre dışı), -3 dB, -4.5 dB, -6 dB ve equal power. Equal power seçeneğinde sinyal gücü pan konumundan bağımsız olarak sürekli aynı kalır.

Live (Ableton) aktif pan kontrol prensibi ile -3 dB pan kuralını kullanmaktadır: sinyal tam sol veya tam sağ konumunda 3 dB yükseltilir. Live içinde Rack yardımı ile farklı pan kuralları elde etmek mümkün olabilmektedir.

FL Studio (Image Line) içinde Project Settings penceresinde ‘panning law’ adı altında iki farklı seçenek sunulmaktadır: triangular (constant power devre dışı) ve circular (-3 dB).

 

Hangisini Kullanmalı?

Bu sorunun net bir cevabı yok. Benim tercihim -3 dB pan kuralı. Bunun sebebi de yaygın olarak bu kuralın kullanılıyor olması. Burada en önemli nokta, projeleri bir platformdan diğerine taşırken her iki platformda da aynı kuralın seçili olduğuna dikkat etmek. Bazen detaylar ve küçük farklılıklar tablonun tamamında büyük değişikliklere yol açabiliyor.

 

Teknik terimler için müzik teknolojisi, müzik prodüksiyonu ve ses kayıt terimleri sözlüğüne göz atabilirsiniz.

Benzer paylaşımlar için beni Facebook ve Twitter‘da takip edebilir, haberler için mesaj listeme üye olabilirsiniz. Teşekkürler.

Başlık fotoğrafı: Pixabay

© 2017 Ufuk Önen. Her hakkı saklıdır. İzinsiz kullanılamaz.